Είναι το ιερότερο πρόσωπο της Ορθοδοξίας, μετά το Χριστό. Ιδιαίτερα για τους Έλληνες, η επίκληση της Παναγίας είναι καθιερωμένη περισσότερο κι από τον ίδιο το Χριστό. Σε κάθε γωνιά της πατρίδας μας υπάρχει και ένας ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και έχει τη δική του ονομασία. Χιλιάδες πιστοί συρρέουν στους αναρίθμητους αυτούς ναούς και μονές για να προσκυνήσουν την ιερή της εικόνα και να παρακαλέσουν για τη βοήθειά Της. Με αυτό τον τρόπο φαίνεται η άρρηκτη σχέση του ελληνισμού με την Ορθοδοξία.
Η μεγάλη λατρεία των χριστιανών προς την Παναγία αποδεικνύεται και από τα 500 και πλέον προσωνύμια, τα λεγόμενα Θεοτοκονύμια, γενικά και τοπικά, που Της αποδίδουν. Σε κάθε περιοχή υπάρχει ένα τελετουργικό που συνδέεται με την ημέρα αυτή. Ήθη και έθιμα αιώνων τηρούνται και αναβιώνουν. Παράλληλα, ο κάθε τόπος έχει το δικό του ιερό λατρευτικό χώρο που γιορτάζει την Παναγία τις ημέρες του Δεκαπενταύγουστου με μοναδική θρησκευτική κατάνυξη . Για τη μεγάλη αυτή μέρα αρχίζει η προετοιμασία από την 1η Αυγούστου με τη νηστεία που διαρκεί έως τον Δεκαπενταύγουστο με μόνη εξαίρεση την 6η Αυγούστου, εορτή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Χριστού, όπου επιτρέπεται η ιχθυοφαγία.
Δεκαπενταύγουστος στην Ελαφόνησο
Όπως κάθε τόπος της ελληνικής επικράτειας τιμά τη Μητέρα όλων, έτσι και οι Ελαφονησιώτες έχουν το δικό τους λατρευτικό χώρο που γιορτάζουν τη δική τους Παναγία: Την «Κατονησιώτισσα», όπως την ονομάζουν. Η ονομασία έλκεται από την ομώνυμη περιοχή «Κατωνησί».Ο συγγραφέας του “Σμιγοπέλαγου”, Δόκτωρ Κων/νος Μέντης, την αποκαλεί “Νησοστέφανη”γιατί είναι σαν να στεφανώνεται από συστάδα βραχονησίδων. Βρίσκεται κοντά στην παραλία της ομώνυμης παραλίας και σε απόσταση διακοσίων μέτρων από τη θάλασσα σε υπερυψωμένο επίπεδο. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Επί 3 αιώνες αποτελεί σύμβολο των Ελαφονησιωτών. Παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό, αρχαιολογικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον. Είναι ένα κληροδότημα αιώνων, από τους προγόνους μας που η κτίση του χάνεται στα βάθη των χρόνων με πιθανότερη χρονολογία κτίσης το 1825. Είναι ένα από τα πιο ιστορικά κτίσματα του νησιού μας. Η εκκλησία κτίστηκε στη θέση παλαιότερης Βυζαντινής εκκλησίας. Ανακαινίστηκε το 1928( Μέντης Κ. 1993: 169). Είναι ρυθμού βασιλικής με μεγάλο περίκλειστο περίβολο. Έχει ασβεστωμένους τοίχους και κεραμιδένια οροφή. Ο χώρος περιλαμβάνει κοιμητήριο,στο οποίο αναπαύονται εν ειρήνη οι παλιοί κάτοικοι του Κατωνησιού.Είναι μία από τις εκκλησίες του νησιού μας με μεγάλη επισκεψιμότητα πιστών. Δίπλα στην εκκλησία βρίσκεται ένα κελί και δίπλα του ένας χώρος σκεπαστός με τσιμεντένια καθίσματα και τραπέζια. Στο χώρο αυτό βρίσκεται και μία στέρνα με βρόχινο νερό για να σβήνουν τη δίψα τους οι προσκυνητές.
Εορτασμός της Παναγίας στην Ελαφόνησο
Ο εορτασμός της Παναγίας τους παλαιότερους χρόνους συνδυαζόταν με πανηγύρι και οι Ελαφονησιώτες απολάμβαναν ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια του νησιού. Ξεκινούσε με τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, από την παραμονή, στην εκκλησία της Παναγιάς και ολοκληρωνόταν στον περίβολο της εκκλησίας, στα γειτονικά σπίτια και αγροκτήματα όπου χόρευαν ως τη δύση του ηλίου.
Αναλυτικότερα, κάθε χρόνο συνέρχονταν στον όμορφο ναό με την πανοραμική θέα με κατανυκτική διάθεση για να προσκυνήσουν και να συμμετέχουν στο πανηγύρι. Αρκετοί προσκυνητές την παραμονή της γιορτής προσέρχονταν από νωρίς στο Ναό, όπου και διανυκτέρευαν. Έκαναν ολονυχτία με ύμνους και προσευχές.
Ανήμερα της Παναγίας το λυκαυγές κατέφταναν σύσσωμοι οι Λαφονησιώτες με κάθε μέσον της εποχής: πεζοί ή με υποζύγια,αλλά ο μεγάλος όγκος των προσκυνητών έφτανε στον ιστορικό ναό με πλεούμενα, τα οποία έκαναν τη μεταφορά των πιστών δωρεάν. Επιβίβαζαν τους πιστούς από τη Σκάλα (παλιό λιμάνι του νησιού), το Κοντογόνι, την Πούντα και τους αποβίβαζαν στο Αυλάκι. Στη συνέχεια ακολουθούσαν το ανηφορικό αμμώδες μονοπάτι που οδηγούσε στον Ιερό ναό της Παναγίας.Το πρώτο πλεούμενο που έφτανε στο Αυλάκι ήταν η βάρκα που μετέφερε τον ιερέα και τους ψάλτες για να τελέσουν τον Όρθρο και τη Θεία Λειτουργία.
Μετά το πέρας της θείας λειτουργίας κάτοικοι του Κάτω νησιού “άνοιγαν” τα φιλόξενα σπίτια τους να υποδεχτούν και να δεξιωθούν τους προσκυνητές-πανηγυριώτες. Πολλοί παρέμεναν στον περίβολο της εκκλησίας, έστρωναν κατάχαμα και έτρωγαν τα φαγητά που είχαν φέρει μαζί τους. Παράπλευρα του ναού υπήρχε αιωνόβια ελιά και αρκετοί κάθονταν στον ίσκιο της να γευματίσουν. Κάθε σπίτι, κάθε δέντρο είχε και από μία ζυγιά οργάνων (λαούτο και βιολί). Κάποιοι έπαιζαν και λίρα. Στους σκιερούς αυτούς χώρους άρχιζε το γλέντι και έφτανε στην κορύφωσή του με τους παραδοσιακούς χορούς υπό των ήχων των μουσικών οργάνων που έπαιζαν νησιώτικους σκοπούς. Ο χορός και το γλέντι κρατούσε ως το λιόγερμα.
Το λυκόφως έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής.
Σήμερα, παρόλο που το έθιμο του πανηγυριού έχει εκλείψει, ο ναός της Παναγίας είναι ένας από τους χώρους που εξακολουθεί να κατακλύζεται το Δεκαπενταύγουστο από ντόπιους και τουρίστες. Οι σύγχρονοι Ελαφονησιώτες στη σκιά της παράδοσης κάθε χρόνο το Δεκαπενταύγουστο με αφετηρία τον Οικισμό της Ελαφονήσου, που απέχει 4 χιλιόμετρα από τον οικισμό του Κάτω νησιού, ξεκινούν με παντός είδους τροχοφόρα και τερματίζουν στον αυλόγυρο της εκκλησίας όπου είναι κατάμεστη από κόσμο. Άλλα ήθη, άλλοι άνθρωποι, άλλες εποχές.