Παυλοπέτρι, η αρχαία βυθισμένη πολιτεία στην Ελαφόνησο
Επτακόσια μέτρα βοριοανατολικά της Ελαφονήσου ξεπροβάλλει ένα τόσο δα νησί που πάντα το επισκέπτονται τα θαλασσοπούλια. Το όνομά του είναι “Παυλοπέτρι” από το οποίο έλαβε την ονομασία της και ολόκληρη η γύρω περιοχή. Το νησάκι Παυλοπέτρι, μια δεύτερη βραχονησίδα σε απόσταση γύρω στα 400 μ. και η ακτή της Πούντας σχηματίζουν ένα ισοσκελές τρίγωνο μέσα στο οποίο διατηρούνται τα κατάλοιπα ενός βυθισμένου οικισμού που η αρχή της ύπαρξής του φθάνει 5.000 χρόνια πίσω....
Περιεχόμενα
1η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΡΕΎΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΠΕΤΡΙΟΥ
ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 2011 ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
ΠΑΥΛΟΠΕΤΡΙ
Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες βυθισμένες πολιτείες στον κόσμο και εκτείνεται σε περίπου 50 στρέμματα. Περιλαμβάνει ακέραιες κατόψεις κτιριακών συγκροτημάτων, αυλές, δρόμους, θαλαμοειδείς και κιβωτιόσχημους τάφους. Ειδικότερα, τα θραύσματα κεραμικής που συγκέντρωσαν οι αρχαιολόγοι οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για έναν προϊστορικό οικισμό που κατοικήθηκε για πρώτη φορά στην Τελική νεολιθική περίοδο 4500-3200 π.Χ και εκτείνεται χρονικά και στις τρεις εποχές της χαλκοκρατίας αλλά άκμασε ιδιαίτερα στην πρώιμη 3300-2000 π.Χ. και στην ύστερη εποχή του χαλκού 1600-1100 π.Χ. (Μυκηναϊκός Πολιτισμός). Ένα σπάνιο φαινόμενο που παρουσιάζει το Παυλοπέτρι είναι η συνεχιζόμενη κατοίκηση της τοποθεσίας από το 3.000-1.100 π.Χ.
Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το μέγεθος και η θέση του Παυλοπετρίου υποδηλώνουν πιθανώς ότι ήταν η πρωτεύουσα του κάμπου των Βατίκων στην προϊστορική περίοδο. Επίσης, το Παυλοπέτρι βρίσκεται στο σταυροδρόμι “Ελαφόνησος-Κύθηρα-Αντικύθηρα-Κρήτη” και η εμπορική σύνδεση με τα μέρη αυτά είναι πολύ πιθανή. Τα θραύσματα πίθων και τα υφαντικά βαρίδια που βρέθηκαν ίσως επιβεβαιώνουν μια εμπορική δραστηριότητα, αλλά και ένα είδος “βιοτεχνίας” της εποχής. Όλα γενικότερα τα κεραμικά θραύσματα που ανασύρθηκαν φαίνεται να έχουν επιρροές από μινωικά, κυθηραϊκά, κυκλαδικά και λακωνικά πρότυπα. Μόνο όμως μία εκτεταμένη ανασκαφική έρευνα θα φέρει στο φως τον πραγματικό ρόλο που έπαιξε το Παυλοπέτρι κατά την εκτεταμένη αυτή χρονική περίοδο.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο υποθαλάσσιος αυτός οικισμός είναι προσιτός στους επισκέπτες. Το νερό έχει διαύγεια και το βάθος του δεν ξεπερνάει τα 3 μέτρα, πράγμα που δίνει τη δυνατότητα στον καθένα από εμάς με ένα ζευγάρι βατραχοπέδιλα και μια μάσκα να περιηγηθεί στο χώρο, να ανακαλύψει από μόνος του τους δρόμους του οικισμού, τα θεμέλια των κτιρίων και τους τάφους και να νιώσει από κοντά τη μοναδική δύναμη και μαγεία του. Προσιτά είναι από ξηράς και το Νεκροταφείο στην ακτή της Πούντας, το λατομείο, το κανάλι και η λίμνη Στρογγύλη. Η περιήγηση των επισκεπτών στο Παυλοπέτρι είναι αναγκαίο να γίνεται με απόλυτο σεβασμό και αγάπη στον περιβάλλοντα χώρο.
Ευρήματα από τον προϊστορικό οικισμό της Ελαφονήσου εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεαπόλεως. Επίσης, το Αρχαιολογικό Μουσείο της Πύλου στο Νιόκαστρο περιλαμβάνει στη συλλογή του δύο Πίθους που ανασύρθηκαν από το Παυλοπέτρι κατά την ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε το 2011.
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΠΕΤΡΙΟΥ
Το 1904 ο γεωλόγος Φωκίωνας Νέγρης ήταν ο πρώτος που παρατήρησε τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του καταποντισμένου οικισμού. Η σπουδαιότητα όμως της ανακάλυψής του δεν αναγνωρίστηκε ευρέως εκείνη την εποχή. Οι παρατηρήσεις του επιβεβαιώθηκαν μετά από αρκετά χρόνια με την επίσκεψη του ωκεανογράφου Nicholas Flemming στην περιοχή. Το 1967 στην προσπάθεια του να μελετήσει τις αλλαγές στη στάθμη της θάλασσας στο Αιγαίο ανακάλυψε εκ νέου τα ερείπια του βυθισμένου προϊστορικού οικισμού.
1η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΡΕΎΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΠΕΤΡΙΟΥ
Το 1968 μία αποστολή οργανώθηκε από την ομάδα υποβρύχιας εξερεύνησης του Πανεπιστημίου του Cambridge με σκοπό να ερευνήσει τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και να βρει στοιχεία για τη χρονολόγησή τους και για το πότε και πως η περιοχή βυθίστηκε. Η επταμελής ομάδα ερεύνησε για έξι εβδομάδες την περιοχή και κατέγραψε με μεγάλη ακρίβεια τα ορατά βυθισμένα κατάλοιπα με τη βοήθεια ενός είδους δικτυωτού πλέγματος αποτελούμενου από τεμνόμενες γραμμές. Στην έρευνα συμμετείχε και ελληνική αρχαιολογική ομάδα με επικεφαλής το γνωστό αρχαιολόγο Άγγελο Δεληβοριά. Η αρχαιολογική έρευνα του 1968 δεν προχώρησε σε ανασκαφή του χώρου, αλλά περιορίστηκε στην επιφανειακή περισυλλογή ευρημάτων. Τα θραύσματα κεραμικής που συγκέντρωσαν οι ερευνητές οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για έναν προϊστορικό οικισμό που εκτείνεται χρονικά και στις τρεις εποχές του χαλκού (πρώιμη, μέση, ύστερη) αλλά άκμασε ιδιαίτερα στην πρώιμη και στην ύστερη περίοδο, η οποία περιλαμβάνει τα μυκηναϊκά χρόνια.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Οικοδομήματα
Τα ορατά κατάλοιπα στην υποθαλάσσια τοποθεσία χωρίστηκαν από την αρχαιολογική ομάδα σε 10 τομείς (Α-Κ), στους οποίους ξεχώρισαν 15 σπίτια αποτελούμενα από μια σειρά δωματίων συνήθως γύρω στα 10 ως προς τον αριθμό. Αν υπολογίσουμε ότι ένα σπίτι με δέκα δωμάτια στο ισόγειο του συντηρούσε γύρω στα 20 άτομα συμπεριλαμβανομένων των παιδιών και των υπηρετών φτάνουμε σ' έναν πληθυσμό των 600 κατοίκων. Ο πραγματικός αριθμός όμως μπορεί να ήταν πολύ μεγαλύτερος. Ανάμεσα στα οικοδομήματα δεν υπάρχουν ούτε δύο που να είναι όμοια, ένα όμως επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό τους είναι ένα μεγάλο κεντρικό δωμάτιο, συνήθως ορθογώνιο, που ίσως είναι μια εσωτερική αυλή.
Ο χρόνος και το υποθαλάσσιο περιβάλλον είναι φανερό ότι έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια τους στα κατάλοιπα του βυθισμένου οικισμού. Έτσι, αυτό που μπορούμε να δούμε σήμερα είναι μόνο η κάτοψη των κτισμάτων της πόλης. Αυτό ακριβώς συμβαίνει γιατί μόνο η θεμελίωση των σπιτιών ήταν πέτρινη ( οι πέτρες στα θεμέλια ήταν απαραίτητες για την αποφυγή της υγρασίας και τη διάβρωση από το νερό της βροχής που κυλούσε στους δρόμους). Στην πέτρινη αυτή βάση στηρίζονταν τα άνω τμήματα των τοίχων που ήταν κατασκευασμένα από πλίθρες, δηλαδή άψητα τούβλα (unbaked bricks) από πηλό και άχυρο που τα έφτιαχναν με καλούπια και τα στέγνωναν στον ήλιο και στον αέρα. Γι' αυτό προφανώς μετά την καταπόντιση του οικισμού οι τοίχοι καταστράφηκαν εντελώς. Ο συγκεκριμένος τρόπος χτισίματος είχε υιοθετηθεί και σε πολλά άλλα μέρη της Πελοποννήσου και τον συναντάμε ακόμη και 50 χρόνια πριν.
Κτίριο με τελετουργικό χαρακτήρα
Ανάμεσα στα κτίσματα υπάρχει ένα ιδιαίτερης τεχνοτροπίας που φαίνεται να ανήκει σε μια προγενέστερη εποχή. Η ανατολική πλευρά του κτιρίου, στην πραγματικότητα αποτελείται από μόνο δέκα πέτρες. Στα βόρεια και νότια άκρα υπάρχουν μικρές αψίδες από μάλλον μικρότερες πέτρες, και αρκετές στέκονται στο πλάι τους, όπως οι πλευρές ενός κιβωτιόσχημου τάφου. Τρία κωνικά κύπελλα πρωτοελλαδικής περιόδου βρέθηκαν ανάμεσα στις πέτρες των τοίχων του κτιρίου, που ίσως υποδηλώνουν ότι αυτό χρησίμευε για νεκρώσιμες ιεροτελεστίες. Είναι βέβαιο ότι μόνο μια ανασκαφή θα παράσχει περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με την χρονολόγηση και τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου κτιρίου.
Δρόμοι
Οι δρόμοι του Παυλοπετρίου έχουν πλάτος περίπου 5 μέτρα και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι έχουν φτιαχτεί από τις ευθείες των σπιτιών, γνώρισμα που μπορεί να παρατηρήσει κανείς και στη δόμηση της σύγχρονης Ελαφονήσου. Επίσης είναι γεμισμένοι με μικρές πέτρες και ενίοτε πλακοστρωμένοι. Η λιθόστρωση βέβαια υπάρχει περίπτωση να μην είναι ανθρώπινο έργο, αλλά αποτέλεσμα γκρεμισμένων τοίχων από την χρόνια επενέργεια των κυμάτων.
Κιβωτιόσχημοι τάφοι
Αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της υποβρύχιας τοποθεσίας είναι οι 40 περίπου κιβωτιόσχημοι τάφοι. Μπορούμε να τους ανακαλύψουμε ανάμεσα στα κτίρια του βυθισμένου οικισμού ή μέσα σ' αυτά, κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών, ακόμη και μέσα σε τοίχους. Αποτελούνται από τέσσερις όρθιες ασβεστολιθικές πλάκες και σχηματίζουν συνήθως ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο. Μια πέμπτη πλάκα καλύπτει την ταφή.
Το νεκροταφείο στην ξηρά
Η αρχαιολογική ομάδα προέβη και στην χαρτογράφηση του εκτεταμένου νεκροταφείου στην ακτή της Πούντας που περιλαμβάνει τουλάχιστον 60 τάφους λαξευμένους στο βράχο. Κάποιοι τάφοι έχουν εν μέρει ή εντελώς καταστραφεί κατά την κατασκευή του καναλιού που οδηγεί στην αλμυρή λίμνη Στρογγύλη και από τις μετέπειτα λατομικές δραστηριότητες. Επίσης αρκετοί από αυτούς είναι σήμερα κάτω από το νερό.
Λατομείο, κανάλι, λίμνη Στρογγύλη
Στην ακτή παρατηρούνται εμφανή ίχνη λατόμευσης του σχιστόλιθου, που υπάρχει σε αφθονία στην περιοχή. Η ύπαρξη λατομείου πιθανόν να ανάγεται στη ρωμαϊκή εποχή και ίσως τότε να ανοίχτηκε και το κανάλι που έχει κόψει 3 τάφους του νεκροταφείου. Σκοπός του ήταν να διοχετεύει νερό στη λίμνη Στρογγύλη για να εξατμιστεί σε αλάτι. Στο κανάλι κατά την ίδια περίοδο είχε κατασκευαστεί και μια γέφυρα πιθανώς για να εξυπηρετεί στις εργασίες του λατομείου. Το 1968 καταγράφηκε από την βρετανική αρχαιολογική ομάδα. Σήμερα όμως από άγνοια ή αμέλεια έχει καταστραφεί ολοσχερώς.
2009: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΕΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Μετά την έρευνα του 1968 το Παυλοπέτρι κηρύχθηκε ως αρχαιολογικός χώρος και την προστασία του ανέλαβε η Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Το 2009 η Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων με μια ομάδα από αρχαιολόγους και έμπειρους δύτες σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Nottingham και με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών ξεκίνησε ένα πενταετές Πρόγραμμα για να σκιαγραφήσει την ιστορία και την εξέλιξη της καταποντισμένης πόλης του Παυλοπετρίου. Τη γενική διεύθυνση της αποστολής ανέλαβε ο γνωστός αρχαιολόγος Ηλίας Σπονδύλης με πολυετή πείρα σε πολλούς καταποντισμένους οικισμούς στην ευρύτερη περιοχή της Λακωνίας. Επίσης, το συγκεκριμένο Πρόγραμμα σε συνεργασία και με το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών έθεσε ως στόχο να καθορίσει πώς και πότε η πόλη του Παυλοπετρίου και το Στενό της Ελαφονήσου καταποντίστηκαν.
Νέα ευρήματα
Με τη χρήση προηγμένης τεχνολογίας οι αρχαιολόγοι ταυτοποίησαν τη γνωστή έκταση των καταλοίπων από την αποστολή του 1968 αλλά επιπλέον ανακάλυψαν και χαρτογράφησαν πάνω από 9.000 τ.μ. νέων κτιριακών συγκροτημάτων που πιθανόν είχαν καλυφθεί από εναποθέσεις άμμου τα προηγούμενα χρόνια. Η επενέργεια των κυμάτων και τα θαλάσσια ρεύματα της περιοχής σχετίζονται προφανώς με την μετακίνηση μεγάλου όγκου άμμου στην βόρεια πλευρά της περιοχής. Ανάμεσα στα ευρήματα υπήρξαν και 4 νέοι κιβωτιόσχημοι τάφοι και μια ακάλυπτη ταφή σε πίθο. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την έλλειψη θαλάσσιων φυκιών και οργανισμών (κυρίως σφουγγαριών και αχινών) πάνω στη νέα τοιχοποιία σε σύγκριση με τις παλαιότερες περιοχές που ανακαλύφθηκαν το 1968. Με τη νέα έρευνα η έκταση του βυθισμένου οικισμού αυξήθηκε από 30 σε περίπου 50 στρέμματα.
Επιπλέον, η έρευνα του 2009 έφερε στο φως νέα στοιχεία κεραμικής που αποδεικνύουν ότι η περιοχή κατοικήθηκε για πρώτη φορά στην Τελική νεολιθική περίοδο και όχι στην Πρωτοελλαδική ΙΙ όπως είχε γίνει παραδεκτό μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή. Επομένως, η ζωή του οικισμού ξεκινά αρκετά νωρίτερα. Η κεραμική της τελικής Νεολιθικής περιόδου παρουσιάζει συγγένειες με ευρήματα από σύγχρονους οικισμούς και περιοχές με σπήλαια στη Λακωνία. Σημαντική υπήρξε και η ανεύρεση ορισμένων οστράκων κεραμικής που χρονολογούνται στην Πρωτογεωμετρική, κλασική, Ελληνιστική, Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο και έχουν επεκτείνει το διάστημα της μετέπειτα κατοίκησης του οικισμού ή τμημάτων αυτού στην ύστερη αρχαιότητα. Είναι προφανές ότι μιλάμε για μια συνεχή κατοίκηση της υποθαλάσσιας τοποθεσίας και μόνο μια περαιτέρω αρχαιολογική ανασκαφή θα ρίξει περισσότερο φως στο πότε άκμασε και πότε καταστράφηκε ο συγκεκριμένος οικισμός.
ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 2011 ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Το 2011 πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά ανασκαφική έρευνα στον οικισμό. Συγκεκριμένα, έγιναν δύο τομές σε σημεία που ήταν εμφανή τα περιγράμματα θαμμένων πίθων. Από την πρώτη τομή ανασύρθηκαν δύο πίθοι οι οποίοι συγκολλήθηκαν από τους συντηρητές της Εφορείας Εναλίων αρχαιοτήτων. Μάλιστα μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που είναι κατασκευασμένος ο δεύτερος πίθος, εφόσον αποτελείται από τρία διαφορετικά μεταξύ τους κομμάτια. Τους πίθους αυτούς θα μπορούσε να δει κανείς από κοντά στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πύλου στο Νιόκαστρο. Ευρήματα από τον προϊστορικό οικισμό της Ελαφονήσου μπορεί επίσης να δει κανείς και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεαπόλεως.
Πηγές
Harding, Cadogan, Howell - The Annual of the British School at Athens - Pavlopetri, an Underwater Bronze Age Town in Laconia, 1969
Harding - Archaeology - Pavlopetri. A Mycenaean town underwater, 1970
Jon C. Henderson, Chrysanthi Gallou, Nicholas C. Flemming and Elias Spondylis, The Pavlopetri Underwater Archaeology Project: investigating an ancient submerged town
Ηλίας Σπονδύλης, Παυλοπέτρι. Η υποβρύχια έρευνα, Σπάρτη, 24/10/2015